Wspólna droga

We wtorek, 7 września, w Watykanie opublikowano pierwszy dokument przygotowawczy do Synodu na temat samej synodalności oraz Vademecum procesu synodalnego.

Pojęcie synodu odnosiło się jak dotąd w pierwszym rzędzie do zgromadzeń biskupów. Od Soboru Watykańskiego takie zgromadzenia odbywały się w miarę regularnie w Rzymie, a ich celem był wspólny namysł hierarchów z różnych stron świata nad ważnymi problemami katolicyzmu. Rezultat tej refleksji miał pomagać papieżowi do podejmowania konkretnych decyzji.

Etymologicznie synod znaczy jednak wspólną drogę (syn-hodos). Papież Franciszek przekonuje więc, że „ścieżka synodalności jest tym, czego Bóg oczekuje od Kościoła w trzecim milenium”, tj. że synodalność należy do istoty chrześcijaństwa. Nie do końca jednak wiadomo, jak ową synodalność rozumieć, a jeszcze mniej - jak ją konkretnie praktykować. Stąd pomysł papieża, by następny Synod Biskupów poświęcić samemu pojęciu synodalności.

Od wydarzenia do procesu

W pomyśle Franciszka szybko nastąpiła jednak radykalna zmiana: doszedł on do wniosku, że zgromadzenie biskupów w Rzymie musi być zwieńczeniem znacznie szerszego procesu, w którym na temat synodalności Kościoła będą mogli się wypowiedzieć wszyscy katolicy. Dlatego biskupi zjadą do Rzymu dopiero w 2023  roku. Przez dwa lata mają zaś trwać rozmowy i konsultacje na wszystkich szczeblach Kościoła.

Ogłoszone właśnie dokumenty precyzują, jak ów proces powinien przebiegać. Po pierwsze, wskazuja  kwestie, które należy podjąć. Po drugie, kreślą zarys procedur, które umożliwiłyby wypowiedzenie się jak najszerszemu gronu osób oraz rzeczywiste wysłuchanie ich głosów.

Kluczowe w tym projekcie jest to, że nie zmierza on tylko do wyprodukowania kolejnego kościelnego dokumentu, lecz stawia sobie za cel umożliwienie jak największej liczbie katoliczek i katolików doświadczenia takiego sposobu funkcjonowania Kościoła, który można by nazwać „wspólnym podążaniem drogą”. Proces bowiem, w którym – w zamyśle papieża – na rozmaitych poziomach wspólnoty (w rozmaitych grupach, w parafiach, diecezjach) każda i każdy będzie się mógł swobodnie wypowiedzieć i – co równie ważne - zostać wysłuchany, już sam w sobie mógłby pozwolić doświadczyć ludziom, czym jest synodalność.

Nie bez znaczenia jest temat, o którym katolicy mieliby rozmawiać. Zasadnicze pytanie zadane przez organizatorów synodalnego procesu brzmi: „W jaki sposób owo „podążanie razem”, które ma miejsce dzisiaj na różnych poziomach (od lokalnego po powszechny), umożliwia Kościołowi głosić Ewangelię zgodnie z powierzoną mu misją; i do jakich kroków zaprasza nas Duch, byśmy wzrastali jako synodalny Kościół”?

Jasna i ciemna strona

Pytanie ma dwie wyraźne części. Pierwsza odnosi się do tego, co już ma miejsce – a więc do pozytywnych doświadczeń wspólnotowego głoszenia Ewangelii. Takie istnieją zapewne w wielu miejscach na świecie. W Polsce najwięcej tego typu doświadczeń mają prawdopodobnie uczestnicy rozmaitych ruchów religijnych, w których istnieją rzeczywiste głębokie więzi międzyludzkie i w których nie tylko każdy głos jest wysłuchany, lecz także w których podejmuje się wspólne dzieła, a każdy członek ma znaczący wpływ na decyzje, co do funkcjonowania grupy.

Nie sądzę jednak, by takie doświadczenie Kościoła było rozpowszechnione wśród polskich katolików na przykład na poziomie parafii. Z jednej strony, czy wielu jest księży, którzy raczej pytają swoich parafian (także tych mniej zaangażowanych), jak ma wyglądać życie parafii, i wysłuchują ich odpowiedzi, niż próbują wcielać w życie własne pomysły duszpasterskie? Z drugiej strony, ilu ludzi wykazuje się inicjatywą i aktywnie próbuje coś zrobić w kościelnej przestrzeni (nie zniechęcając się napotkawszy początkowe niezrozumienie i opór księży)?

Jeszcze trudniej takiej „wspólnej drogi” doświadczyć na poziomie diecezji. Ilu polskich biskupów utrzymuje swobodne, intensywne i szerokie kontakty ze zwykłymi wiernymi? Ilu wiernych zna motywy i racje stojące za zmianami personalnymi w parafiach i diecezjalnych instytucjach (nie mówiąc już o posiadaniu jakiegokolwiek wpływu na tego typu działania)? Czy księża i świeccy mogą swobodnie wyrażać swoje krytyczne zdanie na temat negatywnych aspektów funkcjonowania lokalnego Kościoła? Czy tak wyrażone zdanie jest częściej brane pod uwagę w procesie reformy, czy raczej staje się przyczyną kłopotów dla owych otwarcie krytycznych osób?

Organizatorzy synodu świadomi są, że odpowiedzi na wiele z tych pytań nie dają pozytywnego obrazu Kościoła. Jako na jeden z głównych aspektów wewnątrzkościelnego kontekstu właśnie inicjowanego procesu wskazują na skandale związane z przestępstwami seksualnymi księży i fatalnym zachowaniem w tych sprawach biskupów. Stąd druga część fundamentalnego pytania: o kroki konieczne do podjęcia, by Kościół był synodalny nie tylko w sferze (nierealistycznych) idei.

Rachunek sumienia

By ułatwić rozmowę o takich koniecznych krokach, ogłoszone właśnie watykańskie dokumenty zawierają sporo bardziej szczegółowych pytań, które układają się w przenikliwy rachunek kościelnego sumienia. Dotyczą one m.in. poziomu komunikacji: Jak Bóg mówi przez głosy tych, których czasem ignorujemy? Czy świeccy, zwłaszcza kobiety i młodzi są słuchani? Co umożliwia, a co przeszkadza, byśmy w Kościele odważnie zabierali głos? 

Są też pytania o bardziej „politycznym” charakterze, dotyczące sposobu podejmowania decyzji, przejrzystości działań i procedur, możliwości podejmowania rzeczywistej odpowiedzialności przez świeckich.

Jest wreszcie bardzo ważna obserwacja – synodalność nie jest czymś prostym, ale wymaga wielu interpersonalnych umiejętności: zdolności słuchania bez uprzedzeń, otwartości na zmianę własnych poglądów i postaw w wyniku spotkania z myślącymi i działającymi inaczej, umiejętności współpracy, chęci zaangażowania itp. Dokument przygotowawczy i Vademecum sugerują więc, że potrzebne są nie tylko dyskusje, lecz także głęboka praca formacyjna. 

Dokumenty nie mówią o tym wprost, ale formacji takiej potrzebują zapewne także hierarchowie; na przykład Vademecum stwierdza, że kluczową rolą biskupa w synodalnym procesie jest słuchanie i ułatwianie innym rozmowy – czy rzeczywiście nasi biskupi nie potrzebują znacznie rozwinąć w sobie tych umiejętności? Z drugiej strony, trzeba postawić pytanie, czy umiejętności kluczowe w synodalnym Kościele nie są tymi, których bardzo brak – i bardzo potrzeba – w ogóle w polskim społeczeństwie?

Świadomość, że w wielu lokalnych kościelnych wspólnotach niełatwo będzie prowadzić proces synodalny, spowodowała, iż watykańskie dokumenty zawierają sporo praktycznych sugestii, które w pewnym sensie uprzedzają mogące się pojawić problemy – i to problemy o bardzo różnym charakterze. Wielokrotnie powtarzane jest zalecenie, by dbać, aby wszyscy chętni – także ci, którzy dystansują się obecnie od Kościoła – mieli szansę się wypowiedzieć i by ich głos został wzięty pod uwagę (biskupom zaleca się nawet, by zapewnili środki materialne potrzebne, by dotrzeć do takich ludzi). Możemy jednak przeczytać pozornie oczywistą uwagę, że w konfrontacji z poglądami różnymi od naszych uczymy się więcej, niż gdy tylko rozmawiamy z podobnymi sobie. 

Między projektem a mrzonką

To, że ideał Kościoła synodalnego odległy jest od obecnej rzeczywistości i że zrealizować go będzie niezwykle trudno (jeśli w ogóle to możliwe), ujawnia się jednak także w działaniach samych organizatorów synodu. Widać to zarówno w niektórych konkretnych rozwiązaniach organizacyjnych – np. w pomyśle, by rezultaty półrocznych konsultacji na poziomie diecezji były przekazywane Konferencjom Episkopatów w postaci maksymalnie dziesięciostronicowych syntez. Jak niezwykłych umiejętności wymaga sporządzenie takiej syntezy, która by jednocześnie spełniała inny wymóg: nie pomijała żadnego z pojawiających się głosów!

Równie poważny problem może ujawnić się w gotowości Watykanu do wprowadzenia konkretnych zmian, które mogą pojawiać się jako postulaty do wprowadzenia, by metaforyka „wspólnej drogi” przybrała realne kształty. Próbkę możliwego konfliktu można było dostrzec na watykańskiej konferencji prasowej, na której prezentowano omawiane tu dokumenty. Na pytanie, czy kobiety będą mogły głosować na końcowym synodalnym zgromadzeniu w Rzymie, Sekretarz Generalny Synodu, kard. Grech odpowiedział, że przecież nie głosowania są najważniejsze, i że kobiety będą mogły aktywnie uczestniczyć w procesie synodalnym na wcześniejszych etapach. Niby prawda, ale dochodzimy tu do istotnego problemu: w tak dużej wspólnocie jak Kościół katolicki konieczne są formalne procedury podejmowania decyzji – wiążące się z konkretnym zakresem władzy określonych osób. Przez wieki władza należała do biskupów i księży. Co będzie, jeśli okaże się, że ta właśnie struktura stanowi kluczową przeszkodę na drodze do Kościoła prawdziwie synodalnego? Czy hierarchowie gotowi są przyznać, że święta władza (hiera arche) przynależy jedynie Bogu, a my wszyscy siostrami i braćmi jesteśmy (por. Mt 23, 8-12), i że nie jest to tylko pobożna metafora, lecz coś, co musi znaleźć swój bardzo konkretny wyraz?

 Gdyby synod się udał całkowicie, byłaby to ogromna zmiana charakteru katolicyzmu. Zmiana, tak myślę, zbliżająca tę tradycję do zamysłu Jezusa. Mam więc nadzieję, że uda się choć trochę.